sexta-feira, 27 de setembro de 2013

nº 174 Um duo de sanfona e frauta.

A primeira vez que vi referenciado este conto foi no histórico artigo de Julio García Bilbao, Averiguaciones sobre la zanfona de Faustino Santalices. Recentemente, Pablo Quintana cita-lo-à na palestra apresentada em Ponte Vedra para a SAGA, que já podemos ver na rede os que na altura, infelizmente, não demos assistido. [ver aqui]
O autor do relato é Manuel Vidal (Maceda, 1871-Compostela, 1941) um padre, militante agrarista primeiro e  autonomista depois, possuidor duma extensa obra narrativa, teatral e ensaística. 
Acostuma-se a citar O derradeiro xuglar de viola pelos valiosos dados que achega referente à sanfona, dados que não procedem do estudo minucioso, como no caso de Isidoro Brocos ou Casto Sampedro, senão da simples observação dum intelectual curioso. 

Num plano puramente pessoal, fiquei impressionado pela cena na que Manuel Vidal relata um concerto realizado num paço de Lalim a cargo do duo formado por dois senhoritos, um moço desconhecido de Bergondo na sanfona e Jorge Quiroga na frauta. Este concerto evocou-me muitas coisas, velhas lembranças e alguma hipótese que apenas me atrevo a esboçar. Contudo, vou expor as minhas ideias com vontade de que na rede alguém as leia e até mesmo lhes acrescente ou refute alguma coisa.

Que eu saiba, O derradeiro xuglar de viola foi publicado por vez primeira na revista Ultreia nº 4 (15/07/1919). No texto há duas cenas contrapostas que ilustram muito bem a belle epoque da cultura tradicional galega, um intre de descobrimento definitivo do folclore pelas elites culturais e abandono paulatino de certos usos e costumes pelas populares. Assim, no mesmo conto no que se nos fala do último cego compostelano, um velhote canso das misérias do seu ofício, também se descreve um concerto numa Casa Grande, evocador das soirées do século XIX como a que tivemos o privilégio de reviver em Vilancosta.
Desta cena, na que se executa um duo de sanfona e frauta, é da hoje quisera falar.

Em primeiro lugar, devemos fixar-nos no cenário, o espaço no que está a acontecer o concerto. O paço de Quintela é uma propriedade situada na paróquia de Catasós no concelho pontevedrês de Lalim. Pertencia à família de Xorxe, o frautista, cujo nome completo é Jorge Quiroga García (Banga, O Carvalhinho, ? ; Madrid, 03/02/1953),  proprietário, desde 1935, do balneário de Carvalhinho. Jorge Quiroga era filho de Eduardo Quiroga e sobrinho de José Quiroga, o marido da Pardo Bazán. Este dado é interessante já que o padre Manuel Vidal foi capelão no Paço de Meirás, propriedade da condessa, entre os anos 1914-1918, rematando este serviço um ano antes da publicação de O derradeiro xuglar da viola.
Por certo, a Pardo Bazán também retratou num conto a um sanfonista, esta vez ao Tio Amaro de Espadanela e a sua acompanhante às conchas Sidorinha Finafrol.

Mas, chegados a este ponto, sabemos ou quando menos intuímos a identidade do sanfonista?
Pois pelo que a mim respeita, não faço a menor ideia. Quando li que era um músico multi-instrumentista e espontâneo, palavra que tal vez queira significar autodidata, pensei em João Vicente Viqueira. Tudo parecia calhar bem. O Viqueira era um corunhês de Bergondo, concretamente radicado em Vixoi, na Quinta dos Cortão. Por outra banda, o Jorge Quiroga tinha relação com Paderne, nomeadamente com o Paço dos Montecelo, herdança familiar da sua mulher Amparo Quiroga Navia. Mas resulta pouco crível que de ser Viqueira, Manuel Vidal ignorara o seu nome ou o esquecera, a não ser que se trate dum "de cuyo nombre no quiero acordarme...". Também é difícil associar, mesmo para um único concerto de música, a duas pessoalidades tão dispares, a do filósofo da I.L.E. com a do sportman filhote dos Quiroga.

Bom, fique aqui o texto com a ilustração original da capa para um leitura atenta e gozosa. O desenho de Castelao amostra a um cego com os atributos próprios do seu ofício, o de músico de la legua, chapéu de aba ancha e capote, com uma sanfona ligeiramente desproporcionada para a figura do tangedor. 

Retomarei diversos aspectos de O derradeiro xuglar de viola noutras postagens quando tenha mais vagar, mas por enquanto, desfrutem do texto1.

1. Embora, o texto esteja escrito com numerosos e grosseiros erros, decidi, como sempre faço, presenta-lo na sua versão original.



O derradeiro xuglar de viola
____

A viola, conocida co nome onomatopéyico de zanfona, no nosa terra, e o instrumento de mais groriosa hestoria da civilización española, o símbolo venerable da nosa musa popular, a maiestra musical da lingua de Castela e da lingua galaica, desde fís do sécolo doce, en que deron os primeiros vaxidos poéticos as doces vibracións das suas cordas sonoras.
Acompañados da viola entonaron os xuglares castelans e os xuglares galaicos os cantares de jesta, que ensalzaban as proezas e caudillos da Reconquista, espertando e alentando nos espritos os grandes sentimentos da gran raza ibérica.
Acompañados da viola cantáronse dispoixas os romances que sucederon as jestas, estendéndose os asuntos d’ amor, de costumes e outros mais, todos eles cheos de gracia e de inxenio, de naturalidade, de frescura e de poesía.
 Os dôces acordes da viola latexaron de alegría, moitas veces, os curazóns dos nosos antepasados, cando cáxeque non había mais medios de counicación espiritual que os sempáticos xuglares, e forxáronse as virtudes românticas da y-alma española que levou a cabo empresas cen veces mais grandes que as homéricas que cantaran os xuglares da famosa Grecia.
Os melancólicos e misteriosos acordes da viola derramaron na fala gallega esa suavidade e melosidade qu’ a distingue, e lle deu a excrusiva da lírica, na mesma Castela, en todo o sécolo trece e parde do sécolo catorce.
Unha das razós con que probarse pudera a influencia da viola na fala da nos terra é a sua supervivencia nas nosas costumes populares, sendo quizáis Galicia a últema rexión de España en que inda se toca, ou que o menos se tocou polos cegos nas nosas feiras e romeirías hastra fai moi poucos anos. Eu oína moitas veces na famosa romeiría de Sainza, non lonxe de Xinxo de Limia; na festa de Don Fanque, xunto a Maceda, e na de Nosa Señora dos milagres; e non fai moitos meses inda oína on distinguido mozo coruñés, de Bergondo, múseco xenial e espontâneo que toca toda clás d’ instrumentos –sinto non recordar o nome- na casa que n’ aldea de Quintela ten o nobre patrício don Eduardo Quiroga, meu respetable amigo e compañeiro de caza.
N’ aquela casa solariega agasalloume o xenial múseco bergondense con tres concertos de viola acompañada a frauta polo sempáteco Xorxe, fillo do señor Quiroga, e xuro polo nome da miña nai, que en toda a miña vida non sentín o misterioso escalofrío da emoción da múseca, como n’ aqueles inolvidabres concertos de Quintela ¡nin cando oín tocar o violín a Sarasate e a Manolo Quiroga!
¿Qué digo violín? Nin cando oín tocar a nosa docísima e garimosa gaita galega os Trintas de Trives, a Modesto Sánchez de Rivadavia, a Elices de Celanova, a Tomás da Ponte de don Alonso, se me escaparon bágoas tan fondas, mornas e xinselas, nin me fixo sentir e querer tanto a Galicia como cando gocei dos sentimentás, melodiosos e misteriosos acordes d’ aquela meiga viola.
Non me preguntedes que tonadas tocou que non o sei; somente sei que moitas d’ elas parescían talmente ecos cercanos das melopeas meioevás con que se cantaron as jestas e as Cantigas de Sta. María do Rey Sabio, dend’ os tempos de Xelmírez hastra Xan de Padrón e Macías o Enamorado, e dospoixas os romances populares.
Un poeta castelan a quen, sen sabere por qué, faguía chorar a gaita galega, adicoulle unha trova, na que non sabe decir se canta ou chora. A cantora do Sar e de Follas Novas repricoulle com outra dicindo: Non canta, que chora. A mín pareceu-me nos concertos aqueles que a viola canta e chora.
Nos comenzos e prelúdios, coma alma atormentada por unha cuita negra e amarga, que a espertan do noso, alivio dos tristes, espertaba tamén a viola fosca e mal-humorada, renxendo dooridamente, como os chideiros dos carros da nosa terra renxen cando van cargados polas corredoiras nas noitas sereas do vran; logo iba trocando aqueles tristes queixumes en notas e acordes de suavísema armonía, hastra que olvidando as suas cuitas e tristuras, cantaba alborozada. ¡Quén poidera decir como cantaba e como choraba!
***
N’ este Santiago de Compostela, relicário de preciosas antigüedás, vive, no Carme d’ Abaixo, o últemo descendente d’ aquela ilustre xeneración de xuglares de viola, mensaxeiros entusiasiastas e ben amados do arte e da poesia, das lendas, costumes e sentimentos da nosa Patria grande e da nosa Patria feiticeira e pequeniña.
Vive inda na groriosa Compostela o últemo xuglar de viola, aunque xa non tocará mais, pois está triste, cego, cargado de anos e ulvidado, coa sua sanfona enfundada, doéndose das tristes mudanzas dos tempos, en que xa non se lle fai ningún caso, e añorando os anos felices en que era o encanto dos pelegrinos nas foliadas do Santo Apóstol, e rrecorría alegremente as feiras e as romerías de Galicia.
Non hai moito qu’ o vin pasar, cabizbaixo, co seu carís hierático, coas suas antiparras milenarias, co seu chaquetón todo remendado, sen mais guía que un can vello pola rúa do Pombal abaixo.
Levaba a zanfona colgada as costas por unha baraza averdosada, e corrín tras dél pra lle preguntar onde vivía e se podia faguerme o favor de tocarme un pouco, aunque fose na sua casa; mais contívenme pois pareceume unha sombra ancestral d’ aqueles tempos d’ amor e de relixiosidode, de patriotismo e de poesía, que pasaron pra non velveren, e que se debía respetare como se respeta unha cousa misteriosa e sagrada.
Aunque vive inda hoxe, según me dicen, como se non vivira. ¡Non volverá a tocar máis o derradeiro xuglar de viola!
Despóis que él cerre os ollos xa non nos quedará mais recordo do venerabre instrumento da nosa poesia popular que o organistrum, pai da viola, que teñen nas maus os músicos anxélicos do noso Pórtico da Groria.

Vidal Rodríguez, Manuel (1871-1941) Contos galegos d’antano e d’hogano Santiago de compostela: [s.n.], 1920 (El Eco Franciscano)

Sem comentários: